چیزهایی که از رادیولوژی و دستگاه رادیولوژی نمی‌دانید!

دستگاه رادیولوژی یکی از سودمندترین ابزارهای پزشکی است که در فرآیندهای درمانی و تشخیصی نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. معمولاً رادیولوژی اولین بررسی کاملاً تخصصی از وضعیت سلامت ارگان‌ها و بافت داخلی بدن است که برای بیمار انجام می‌شود تا اختلالات و بیماری‌های ممکن را شناسایی کند. در گذشته برای تشخیص یا درمان بیماری‌های داخلی، از روش‌های بسیار تهاجمی استفاده می‌کردند که امکان ناکارآمدی این روش‌ها بسیار زیاد بود.

در این نوشته به کاربرد، ویژگی‌ها، نحوه عملکرد و تاریخچه علم رادیولوژی و استفاده از دستگاه رادیولوژی می‌پردازیم و برندهای موجود در ایران و محصولات ارائه شده توسط گروه تجهیزات پزشکی رئوف را معرفی می‌کنیم. پیشنهاد می‌کنیم این مطلب جالب را از دست ندهید.

رادیولوژی چیست؟

واژه رادیولوژی معادل‌هایی چون رادیوگرافی، پرتوشناسی یا تصویربرداری نیز دارد و یکی از رشته‌های تخصصی پزشکی است. رادیولوژی در واقع از Radius و پسوند لاتین -ology ساخته شده که به ترتیب به معنای پرتو و شناخت هستند. ترکیب این دو واژه برای شناخت و تفسیر تصویرهایی به کار می‌رود که با پرتوها ثبت شده‌اند. به این ترتیب، رادیولوژي علم تصویربرداری از بافت‌ها و ارگان‌های داخلی بدن است که شاخه‌ای تخصصی از دانش پزشکی به شمار می‌رود. پزشکان از رادیولوژی برای تشخیص مشکلات داخلی بدن استفاده می‌کنند. رادیولوژی به صورت کلی به دو بخش رادیولوژی تشخیصی و رادیولوژی مداخله‌ای یا اینتروِنشنال تقسیم می‌شود.

رادیولوژیست کیست؟

رادیولوژیست، پزشکی است که پس از به پایان رساندن دوره عمومی پزشکی، تحصیلات تخصصی خود را در رشته رادیولوژی ادامه می‌دهد و پس از فارغ‌التحصیلی در بخش تصویربرداری تشخیصی مشغول به کار خواهد شد. متخصص رادیولوژی توانایی درک و تحلیل تصاویر ثبت شده با اشعه ایکس و تشخیص آسیب‌ها و ناهنجاری‌های داخلی را دارد. برخی مهارت‌های دیگر که این افراد در دوره تخصصی فرا می‌گیرند عبارتند از شناخت آناتومی، شناخت دستگاه رادیولوژی، پروتکل‌های ایمنی تجهیزات، ایمنی و حفاظت از بیمار، مراقبت‌های پزشکی و قراردهی بیمار در وضعیت مناسب برای تصویربرداری.

مزایا و معایب رادیولوژی

از مزایای رادیولوژی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• رادیولوژی تنها راه تشخیص برخی از بیماری‌هاست و می‌توان بدون ایجاد ناراحتی و درد در بیمار میزان موفقیت درمان‌های مختلف و جراحی‌ها را بررسی کرد.
• از مزایای علم رادیولوژی، تشخیص و درمان زودهنگام بیماری‌های قلبی و سرطان است که دو علت مهم مرگ و میر انسان‌ها هستند.
• تصویربرداری برای بیماران اورژانسی اهمیت بالایی دارد. با رادیولوژی پزشک به سرعت می‌تواند مشکلات داخلی بیمار را تشخیص دهد و درمان مناسب را برای فرد به اجرا درآورد.
• رادیولوژی به پزشک امکان می‌دهد با کمترین عارضه از وضعیت داخلی بدن بیمار آگاهی کسب کند.
• به تشخیص دقیق و درست بیماری از سوی پزشک کمک می‌کند.
• در رادیولوژی دیجیتال مقدار دوز دریافتی اشعه و تکرار آن کم می‌شود و تصاویر نیز کیفیت بالایی خواهند داشت. بیمار هم مدت زمان کمتری تحت پرتو خواهد بود. از سوی دیگر امکان ذخیره سازی و بایگانی تصاویر وجود دارد که این مزیت بزرگی در برابر سیستم‌های قدیمی‌تر است و لازم نیست بیمار چندین بار برای تصویربرداری تحت اشعه دستگاه رادیولوژی قرار بگیرد.

رادیولوژی معایبی نیز دارد که یکی از مهم‌ترین آنها خطریست که اشعه ایکس برای بدن افراد ایجاد می‌کند. امواج یونیزه شده، قدرت نفوذ و تخریب بالایی دارند و تابش مداوم و مکرر آن به تخریب بافت سلول منجر می‌شود. بنابراین، ایمن‌سازی اتاق رادیولوژی و محافظت از سلامت بیماران و کارکنان از اهمیت بالایی برخوردار است.

در رادیولوژی‌های امروزی دوز بسیار کمی از اشعه ایکس به بدن بیماران تابیده می‌شود و در مجموع، خطرات رادیولوژی از مزایای کمتر است.

کاربرد رادیولوژی چیست؟

ممکن است پزشک، رادیولوژی را برای تشخیص بیماری (رادیولوژی تشخیصی) تجویز کند و یا از آن در مرحله درمان کمک بگیرد (رادیولوژی مداخله‌ای). در ادامه، با هر یک بیشتر آشنا می‌شوید.

رادیولوژی تشخیصی

رادیولوژی تشخیصی در تصویربرداری از مغز و اعضای داخلی، عضلات، اسکلت، قفسه سینه، حفره شکمی، کودکان و پستان کاربرد زیادی دارد. اهداف رادیولوژی تشخیصی را می‌توان به طور مختصر در سه دسته خلاصه کرد:

• شناسایی و تشخیص ناهنجاری و بیماری افراد از روی علائم ثبت شده در تصاویر
• ارزیابی پاسخ و واکنش‌های بدن به فرایندهای درمانی
• تصویربرداری و ثبت گزارش از روند درمان یا پیشرفت بیماری‌هایی چون سرطان پستان، سرطان روده بزرگ یا بیماری‌های قلبی

رادیولوژی مداخله‌ای یا رادیولوژی اینتروِنشنال

رادیولوژی مداخله ای (interventional radiology) گونه‌ای از تصویربرداری پزشکی است که در حین عمل جراحی و به عنوان راهکار پشتیبان برای اطمینان از صحیح بودن روند عمل مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این نوع تصویربرداری زمانی به کار می‌آید که پزشک به فرایند مداخله‌ای در برنامه درمان بیمار اقدام و کاتتر و تجهیزات وارد بدن بیمار کرده است و برای مشاهده وضعیت موجود، به یک سیستم تصویربرداری همزمان نیاز دارد. رادیولوژی مداخله‌ای بیشتر در جراحی‌هایی به کار می‌رود که نیازمند برش‌های کوچک است یا در جراحی‌های به‌اصلاح کمترتهاجمی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

رایج ترین موارد استفاده از رادیولوژی اینترونشنال یا مداخله‌ای عبارتند از:

• آنژیوگرافی
• امبولیزاسیون کنترل خونریزی
• درمان‌های سرطان
• تومور ابلیشن (درمان تومور) با امواج رادیویی، انجماد یا مایکروویو
• ورتبروپلاستی و کیفوپلاستیvertebroplasty and kyphoplasty) )
• بیوپسی با سوزن از اندام‌های مختلف
• بیوپسی پستان به کمک تکنیک‌های سونوگرافی و استریوتاکتیک (stereotactic)
• امبولیزاسیون (رگ‌بندی) شریان رحمی
• جایگذاری لوله تغذیه
• جایگذاری کاتتر وریدی

انواع رادیولوژی تشخیصی

احتمالاً عناوین زیر را بیشتر از  اصطلاح «رادیولوژی تشخیصی» شنیده‌اید. همه این موارد، زیرمجموعه‌ای از رادیولوژی تشخیصی هستند.

• سونوگرافی
• فلوروسکوپی
• ماموگرافی
• ام آر آی و ام آر اِی (MRI & MRA)
• توموگرافی رایانه‌ای (CT) یا سی تی اسکن
• اسکن پزشکی هسته‌ای در آزمایش‌های اسکن استخوان، تیروئید، تست ورزش
• پت اسکن (PET scan) یا برش‌نگاری با گسیل پوزیترون
• پانورکس و سفالومتری (OPG)

سونوگرافی

در سونوگرافی، تصویربرداری به کمک امواج فراصوتی (۱ تا ۲۰ مگاهرتز) به مشاهده و بررسی وضعیت قلب، رگ‌های خونی، کلیه‌ها، کبد و سایر اعضای بدن می‌پردازد. تصویربرداری به کمک یک مبدل (پروب) انجام می‌شود که بر روی اعضای بدن حرکت داده شده و از خود امواج فراصوتی منتشر می‌کند. انعکاس امواج صوتی به دستگاه، موجب پدید آمدن تصاویری می‌شود. این تصاویر از محاسبه سرعت صوت در بافت و زمان بازگشت هر اکو به دست می‌آیند. دستگاه، فواصل و شدت بازتاب را محاسبه کرده و روی صفحه نمایش یک تصویر دوبعدی تشکیل می‌دهد.

فلوروسکوپی

در تصویربرداری به روش فلوروسکوپی، اشعه ایکس به طور مداوم بر روی اندام تابیده و تصویری پویا از آن ایجاد می‌کند. رادیولوژی و فلوروسکوپی شباهت بسیار زیادی با هم دارند. مهم‌ترین تقاوت آنها در تصویری است که ارائه می‌دهند. در دستگاه رادیولوژی، تصویر ایستا و در فلوروسکوپی، تصویر پویا یا به عبارت دیگر یک انیمیشن سیاه و سفید است.

ماموگرافی

ماموگرافی تشخیصی جهت ارزیابی بافت غیرطبیعی در پستان است و در غربالگری کاربرد دارد. در این نوع تصویربرداری با اشعه ایکس، دوز کمی از پرتوهای یونیزه کننده از بافت داخل بدن عبور می‌کند. عملکرد دستگاه‌های ماموگرافی دیجیتال شبیه سیستم‌های دوربین دیجیتال است. تجربه بیمار با ماموگرافی دیجیتال نیز شبیه ماموگرافی معمولی است.

ام آر آی و ام آر اِی (MRI & MRA)

در ام آر آی (MRI)، امواج رادیویی و مغناطیسی چرخه تصویربرداری را بر عهده دارند و بیمار در یک میدان مغناطیسی بسیار قوی قرار می‌گیرد. این میدان مغناطیسی، محور چرخش پروتون‌های هسته اتم‌های بافت بدن را در امتداد خطوط میدان مغناطیسی خود هماهنگ می‌کند. سپس امواج رادیویی خاصی به صورت پالس به بدن بیمار ارسال می‌شود و محور چرخش پروتون‌ها را به میزان کمی تغییر می‌دهد. پس از پایان پالس رادیویی، محور چرخش پروتون دوباره با میدان مغناطیسی هماهنگ می‌شود. این تغییر یک موج رادیویی (الکترومغناطیسی) ایجاد می‌کند. دستگاه ام آر آی این امواج را دریافت و به کمک کامپیوتر محاسباتی که در دستگاه قرار دارد آنها را تحلیل می‌کند. در نهایت، این تحلیل به صورت تصاویری بر روی مانتیور ظاهر می‌شود.

ام آر اِی (MRA) هم عملکردی مشابه ام آر آی دارد. اما از آن برای تصویربرداری از عروق خونی و درک مشکل جریان خون در نواحی مختلف بدن استفاده می‌کنند.

توموگرافی رایانه‌ای (CT) یا سی تی اسکن

سی تی اسکن از روشی استفاده می‌کند که در آن، اشعه ایکس و فناوری کامپیوتری برای تولید تصاویری از داخل بدن ترکیب می‌شوند. به این صورت که دستگاه با استفاده از اشعه ایکس چندین عکس از زوایای مختلف می‌گیرد و طی یک فرآیند کامپیوتری، تصاویر مقطعی از استخوان‌ها، رگ‌ها و بافت‌های نرم داخل بدن ایجاد می‌کند. تصاویر حاصل از CT scan جزئیات بیشتری را نسبت به عکس‌های رادیولوژی ساده نشان می‌دهند.

اسکن پزشکی هسته‌ای

پس از آنکه موادی شیمیایی حاوی رادیواکتیو را به بدن بیمار تزریق کردند، تصاویر با تشخیص تشعشعات تولید می‌شوند. تصاویر حاصل از این روش، به‌صورت دیجیتال بر روی  یک کامپیوتر ایجاد و به پزشک هسته‌ای ارسال می‌شوند تا تشخیص و برداشت خود از عکس‌ها را بیان کند. مواد رادیواکتیوی که در این روش به رگ تزریق می‌شود، دارو یا ماده کنتراست زا نیست و عوارض جانبی ندارد.

از اسکن پزشکی هسته‌ای می‌توان برای تشخیص بیماری تیروئید، سنجش تراکم استخوان و مشکلات مربوط به استخوان، بیماری‌های کلیوی، بیماری‌های قلبی و سایر موارد بهره گرفت.

دستگاه سنجش تراکم استخوان Stratos dR با استفاده از تکنولوژی پرتو فن دو بعدی (2D Fan Beam) یک ابزار کامل است که علاوه بر معاینات معمول برای تشخیص پوکی استخوان لگن، ستون فقرات و ساعد، کاربردهای مختلفی در ارتوپدی، اطفال و ستون فقرات جانبی دارد.

پت اسکن (PET scan)

پت اسکن یا توموگرافی انتشار پوزیترون آزمایش تصویربرداری دیگری است که عملکرد متابولیک یا بیوشیمیایی بافت‌ها و اندام‌های بدن را نشان می‌دهد. در پت اسکن، رادیودارو (داروی نشان‌دار رادیواکتیو) را به بیمار تزریق می‌کنند تا فعالیت‌های متابولیک معمولی و غیرمعمولی را به نمایش بگذارد. در واقع، پت اسکن می‌تواند سوخت‌وساز (متابولیسم) غیرمعمولی ماده ردیاب یا رادیودارو را قبل از هر آزمایش دیگری مثل سی تی اسکن یا ام آر آی تشخیص دهد.

پانورکس و سفالومتری (OPG)

کاربرد این گونه از تصویربرداری در تشخیص و درمان بیماری‌های دهان و دندان است که از کل دندان‌ها و استخوان‌های فک بالا و پایین بیمار تصویربرداری می‌شود. در این روش تصویربرداری، منبع پرتو از یک سو بر زاویه مناسبی از فک و صورت بیمار تابیده می‌شود و بر فیلم رادیوگرافی که پشت صورت بیمار جای گرفته، تصویری را ثبت می‌کند. یک نگهدارنده مخصوص فیلم سفالومتری بر روی یک بازوی مکانیکی این کار را انجام می‌دهد. به این ترتیب تصویر رادیوگرافی کاملی از یک سمت صورت ثبت می‌شود. این روش خارج دهانی است و هیچ سنسور یا صفحه‌ای داخل دهان قرار نمی‌گیرد.

تاریخچه ساخت دستگاه رادیولوژی

پیدایش علم رادیولوژی یا تصویربرداری با پرتو ایکس نتیجه یک اتفاق و کنجکاوی در فرایند آزمایشی است. رونتگن برای اولین بار متوجه شد برخی پرتوها می‌توانند از پوشش‌های ضخیم و حتی بدن انسان نیز عبور و تصویری از تراکم بافت‌های بدن را بر روی صفحات خاص منعکس کنند. پس از این کشف، علم رادیولوژی بنیان‌گذاشته شد و با گام‌های کوتاه و بلند مسیر پیشرفت را طی کرد و امروزه تبدیل به یکی از رایج‌ترین و پرکاربردترین شاخه‌های علم پزشکی شده است. در این نوشته سعی بر آن بوده که تاریخچه و علم رادیولوژی با تمام ابعاد و ویژگی‌های کلی و موارد کاربرد امروزی آن برای علاقه‌مندان توضیح داده شود.

در ۲۲ دسامبر سال ۱۸۹۵ میلادی ویلهلم کنراد رونتگن (Wilhelm Conrad Röntgen) درحال کار کردن با یک لامپ پرتو کاتدی با ولتاژ بالا بود که متوجه درخشش فلوروسنت در لامپ شد. پس از پوشاندن لامپ با یک ورق ضخیم مشکی همچنان نور سبز رنگی از ماده‌ای که با لامپ فاصله داشت ساطع می‌شد. پرتوی جدیدی کشف شده بود که می‌توانست از پوشش‌های ضخیم عبورکند و بر روی مواد خاصی تاثیر بگذارد. این پرتوی ناشناس پرتوی X نام گرفت. این پرتو از بیشتر ماده‌های نرم مثل بافت نرم بدن انسان عبور می‌کرد اما از استخوان و فلزات عبور نمی‌کرد.

تنها ۶ ماه پس از این کشف در ژوئن سال ۱۸۹۶ پزشکان برای تشخیص محل گلوله در بدن مجروحان از اشعه ایکس استفاده می‌کردند.

در تصویر زیر ادامه روند پیشرفت رادیولوژی و تصویربرداری پزشکی را مشاهده می‌کنید.

اولین دستگاه رادیولوژی در ایران

پروفسور حسابی در سال ۱۳۰۹ اولین دستگاه اشعه ایکس را در آزمایشگاه دانشسرای عالی (دارلمعلمین) با ابعاد بسیار کوچک راه‌اندازی کرد تا به دانشجویان خود پدیده‌های نوین و دستاوردهای علمی جهان را معرفی کند. پس از آن نیز برای ساخت یک دستگاه رادیولوژی بیمارستانی در ابعاد غیردانشگاهی اقدام کرد و به کمک راهنمایی‌ اساتید و دوستان خود در اروپا و همراهی برادرش موفق به ساخت اولین دستگاه بیمارستانی رادیولوژی در زیرزمین بیمارستان گوهرشاد شد.

انواع دستگاه رادیولوژی

اگر بخواهیم دستگاه‌های رادیولوژی را بر اساس نوع امواج و پرتوهایی تابشی دسته‌بندی کنیم، در سه دسته زیر جای می‌گیرند.

• پرتو ایکس که می‌تواند نتایج متنوع زیر را به دست بدهد:
• رادیوگرافی (ایجاد یک عکس ثابت تشخیصی)
• فلوروسکوپی (ایجاد تصویر پیوسته تشخیصی)
• آنژیوگرافی (ایجاد تصویر متحرک تصویری)
• امواج صوتی: سونوگرافی، سونوگرافی داپلر رنگی
• فرکانس رادیویی: ام آر آی

اما اگر بخواهیم یک دسته‌بندی بر اساس کیفیت تصویر داشته باشیم، دستگاه رادیولوژی آنالوگ و دستگاه رادیولوژی دیجیتال را خواهیم داشت.

تفاوت رادیولوژی آنالوگ و دیجیتال

دستگاه‌های رادیولوژی آنالوگ نسل قبل از دستگاه‌های دیجیتال هستند. تصاویر آنالوگ از نقاط ریز به‌هم‌پیوسته تشکیل می‌شوند. عملکرد قطعات دستگاه، حالت آنالوگ دارند. تصاویر دیجیتال از واحدهای ریز مربع شکلی به نام پیکسل ساخته می‌شوند. در تصویربرداری آنالوگ اشعه ایکس پس از تابش از طریق تیوب و عبور از مقطع اندام مورد نظر، به کاست می‌رسد و تصویر در آن ضبط می‌شود.کاست، صفحه‌ای پوشیده از فسفر است که تصویر را تا زمان خوانده شدن در خود ذخیره می‌نماید. ظهور تصویر نیازمند تاریکخانه و دستگاه پردازنده است. در حال حاضر، در بیشتر مراکز رادیولوژی از سیستم CR  (Computed Radiography)برای تبدیل تصاویر آنالوگ به دیجیتال استفاده می‌شود که کیفیت تصویر را تا حد زیادی بالا می‌برد.

دستگاه رادیولوژی دیجیتال، تصویر را به نمایشگر می‌فرستد و پزشک می‌تواند به راحتی آن را مشاهده و بررسی نماید. این تصاویر قابلیت چاپ بر روی فیلم مخصوص را نیز دارند. تصاویر ثبت شده توسط سیستم رادیولوژی دیجیتال قابلیت تغییر و بهینه‌سازی کیفیتی دارند که این مزیت مهم دیجیتالی شدن سیستم تصویربرداری به شمار می‌رود. تصاویر دیجیتال از لحاظ امکان ذخیره‌سازی، انتقال سریع و قابلیت تنظیم کیفیت نسبت به تصاویر معمولی برتری چشمگیری دارند.

رادیوگرافی دندان را هم به‌صورت آنالوگ و هم به‌صورت دیجیتال می‌توان انجام داد.

رادیوگرافی دندان آنالوگ و دیجیتال

این تصویربرداری به دو صورت داخل دهانی و خارج دهانی و به گونه آنالوگ و دیجیتال تقسیم می‌شود. رادیوگرافی داخل دهانی جزئیات زیادی را نشان می‌دهد و برای تشخیص پوسیدگی، مشاهده ریشه دندان، بررسی سلامتی استخوان اطراف دندان و وضعیت کلی دندان در حال رشد به کار می‌رود.

رادیوگرافی خارج دهانی جزئیات کمتری را نسبت به رادیوگرافی داخلی دهانی نشان می‌دهد و بیشتر برای نشان دادن وضعیت فک و جمجمه به کار می‌رود. در رادیوگرافی دیجیتال به جای فیلم، سنسور در دهان یا دستگاه قرار می‌گیرد تا تصاویر را ثبت کند. تصویربرداری دیجیتال با کمک سنسورهای RVG (Radio Viso Graphy) و فسفر پلیت‌ها انجام می‌شود. روش مستقیم با کمک سنسور و روش غیرمستقیم با اسکنر فسفر پلیت است. از مزایای RVG کاهش دوز پرتو ایکس در زمان تصویربرداری و در نتیجه کاهش خطرات ناشی از پرتو ایکس برای افراد است.

دستگاه اسکنر فسفرپلیت اکتئون با برخورداری از فناوری FIBER2PIXEL، محدودیت‌های تصویربرداری رادیولوژی را برطرف کرده و تمایز بیشتری در بافت دندان ایجاد می‌کند. صفحه نمایش لمسی این اسکنر، ابعاد بزرگی دارد و تصاویر را به‌صورت رنگی به نمایش می‌گذارد. همین ویژگی‌ها، استفاده از آن را بسیار آسان می‌کند.

دستگاه رادیولوژی پرتابل

در مواردی که امکان حمل و نقل بیمار به اتاق رادیولوژی امکان پذیر نباشد رادیولوژی پرتابل با قابلیت مانور خود وارد عمل می‌شود. این دستگاه‌‌ها معمولاً به صورتی طراحی می‌شوند که اجزای متحرک داشته باشند، فضای کمی را اشغال کنند و کنار تخت بیمار قرار بگیرند، قابل تنظیم به جهات مختلف باشند و یک نفر به راحتی بتواند دستگاه را حرکت دهد. فاکتور وزن کم و میزان مانوردهی بالا از ویژگی‌های کلیدی در مورد دستگاه‌های پرتابل است.

دستگاه رادیولوژی پرتابل موتورایز دیجیتال TMB 400 از محصولات شرکت Technix ایتالیا است که یکی از بهترین و پیشرفته‌ترین گونه‌های دستگاه پرتابل با قابلیت کنترل و مانور بالا و کیفیت تصویر عالی محسوب می‌شود. به دلیل طراحی ستون این دستگاه به صورت تاشو، امکان دید کامل نسبت به محیط اطراف وجود داشته و می‌توان آن را بدون برخورد با سایر تجهیزات به خصوص در بخش مراقبت ویژه حرکت داد.

اجزای دستگاه رادیولوژی

در ادامه، با کلیدی‌ترین اجزای دستگاه رادیولوژی آشنا می‌شوید.

تیوب مولد پرتو ایکس

محفظه‌ای شیشه‌ای و بدون هوا که درون محفظه دیگر و پوشیده از سرب قرار گرفته است. در این محفظه فلزی، برای جلوگیری از هرگونه جرقه الکتریکی فاصله بین تیوب و محفظه فلزی با روغن غلیظی که نسبت به ولتاژ الکتریکی عایق است پر می‌شود. این روغن خاصیت خنک‌کنندگی نیز دارد. اگر گرمای تیوب از حد خاصی بالاتر برود، انبساط روغن باعث از کار افتادن مدار و عدم تابش پرتو می‌شود.

ستون نگهدارنده تیوب

این ستون علاوه بر نگهداری تیوب در وضعیت مناسب و مطمئن، وضعیت چرخش به زوایای مختلف و حرکت تیوب را نیز بر عهده دارد. قفل‌های مکانیکی یا الکتریکی، وضعیت تیوب را ثابت نگه می‌دارند. ستون‌های نگهدارنده در سه حالت ستون زمین، سقفی و یا تلسکوپی هستند.

کالیماتور

کالیماتور ابزاری برای محدودکردن و تنظیم خروجی پرتو ایکس است. این قطعه، دریچه‌ای قابل تنظیم برای محدوده تابش پرتو ایکس دارد. میدان تابش پرتو ایکس به کمک نور یک چراغ مشخص می‌شود.

ژنراتور ولتاژ بالا

ژنراتور معمولاً یک جعبه فلزی متصل به زمین و پر از روغن مخصوص است که وظیفه ایجاد ولتاژ لازم برای تولید اشعه ایکس را بر عهده دارد. داخل آن یک ترانسفورماتور ولتاژ پایین برای تغذیه کاتد و یک ترانسفورماتور ولتاژ بالا، دیودهای یکسوکننده ولتاژ و تعدادی کنتاکتور وجود دارد. ژنراتور برق تک فاز یا سه فاز را به ولتاژ مورد نظر می‌رساند.

کابل‌های ولتاژ بالا

این کابل‌ها ولتاژ ایجاد شده در ترانسفورماتور را به دو سر تیوب می‌رسانند.

فیلم رادیوگرافی

تصویر میزان شدت عبور پرتو ایکس از بدن بر روی یک فیلم ظاهر می‌شود. در دو طرف این فیلم صفحات تشدید کننده با مواد فلورسانس قرار می‌گیرد. برای تشدید و تقویت کیفیت تصویر باید دوز پرتو ایکس را بالا برد یا از این صفحات تشدیدکننده استفاده کرد. افزایش دوز اشعه ایکس خطر زیادی برای انسان دارد. صفحه‌ها با تمهیدات خاصی در یک کاست نگهداری می‌شوند.

تخت رادیولوژی

تخت‌های رادیوگرافی باید امکانات مناسب برای انجام عملیات تصویربرداری را داشته باشند. تخت‌های رادیوگرافی ممکن است ساده، متحرک یا دارای امکانات بیشتری باشند.

مدارهای کنترلی دستگاه

سه پارامتر اصلی در انجام عملیات تصویربرداری عبارتند از ولتاژ تیوب، جریان تیوب و زمان تابش. این سه پارامتر تأثیر مستقیمی بر کیفیت تصاویر دارند. وظیفه مدارهای کنترلی دستگاه، امکان انتخاب و کنترل دقیق این سه پارامتر و حفاظت از قسمت‌های حساس و یا ممانعت از افزایش بار دستگاه به میزان فراتر از حد مجاز و همین طور حفظ ایمنی الکتریکی اپراتور و بیمار است.

پنل کاربری

این پنل ابزار کنترل، نمایش و همه تغییرات ممکن از سوی اپراتور را در خود دارد.

پروسسور

ظهور فیلم دستگاه رادیولوژی در پروسسور انجام می‌شود. در پروسسور تمام فرایندی که در قدیم نیاز به تاریک‌خانه و حساسیت اجرایی خاصی داشت، یکجا و بدون نیاز به امکانات اضافی صورت می‌گیرد. دستگاه پروسسور شامل غلتک‌ها، پمپ‌ها، سوئیچ سطح مایع، گرمکن و برد کنترل الکترونیکی است.

نحوه عملکرد دستگاه رادیولوژی

همانطور که بالاتر ذکر کردیم، دستگاه رادیولوژی هم مورد استفاده تشخیصی و هم مورد استفاده درمانی دارد. در هر حالت ممکن است شکل کلی دستگاه با دیگری متفاوت باشد. اما در کل تیوب تولیدکننده پرتو ایکس با یک بازو به پایه‌ای متحرک وصل می‌شود که این پایه در جهات مختلف قابلیت چرخش دارد.

1. مراحل تصویربرداری با پرتو ایکس به این صورت است که ابتدا پرتو ایکس در یک لوله کوچک توسط منبعی تولید می‌شود. پرتو ایکس در طبیعت به مقدار زیادی وجود ندارد و در پزشکی، لامپ‌های مخصوصی برای تولید آن ساخته شده است. مولد پرتو ایکس شبیه لامپ‌های کاتودیک عمل می‌کند. با بمباران الکترونی بخشی از فلز کوچک و مقاومی که از جنس تنگستن است، ترازهای انرژی الکتریکی فلز به هم خورده و انرژی حاصل از جابه‌جایی الکترون‌ها به صورت پرتو ایکس خارج می‌شود. الکترون‌ها از سیم‌پیچ کوچکی در قطب منفی لامپ تولید می‌شوند و به کمک خلأ داخل لامپ و تحت تأثیر اختلاف پتانسیلی که از یک ژنراتور تولید می‌شود، به کانون لامپ برخورد می‌کنند.
2. در مرحله بعد، پرتو ایکس منتشر و از طریق لوله‌ای هدایت می‌شود که تمام اطراف آن با سرب محافظت شده است. سپس به کمک درگاهی به بیرون هدایت می‌شود. به این ترتیب، مرحله تابش اولیه انجام می‌شود. پرتو در ادامه حرکت خود به بدن بیمار برخورد می‌کند. پیش از شروع فرایند تصویربرداری، بیمار در جایگاه یا حالتی مناسب برای تصویربرداری قرار داده می‌شود. این جایگاه میدان تابش نام دارد.
3. پس از آن، زمانی که پرتو ایکس از طریق لوله به سمت بخشی از بدن بیمار هدایت می‌شود و به گیرنده تصویر می‌رسد. با عبور پرتو ایکس از بدن بیمار، بخشی از بدن بیمار عبور کرده و بخش دیگر جذب بدن بیمار می‌شود. ساختارهای بدن که تراکم یا جرم بیشتر دارند، تابش بیشتری را نیز دریافت می‌کنند.
4. سپس، پرتوهایی که از بدن بیمار عبور کرده باشند با الگوی متفاوتی نسبت به مرحله اول تابش خود از بدن بیمار خارج می‌شوند که آن را  تابش خروجی گفته می‌نامند. این تابش به گیرنده تصویر منتقل می‌شود.

تعمیر و نگهداری دستگاه رادیولوژی

معمولاً با گذشت زمان و استفاده مکرر از دستگاه رادیولوژی، مشکلات و ایراداتی به وجود می‌آید که لازم است تا قطعاتی تعویض یا تعمیر شوند. تعویض تجهیزات رادیوگرافی شامل مشکلات بردها، خازن‌های سوخته، لامپ نشانگر سوخته و تعمیرات شامل گیرکردن و سفت شدن ریل‌های مخصوص فیلم رادیولوژی است.

سوختن برد دستگاه رادیولوژی در بیشتر موارد به خاطر گرم شدن بیش از حد قطعات الکترونیکی و همچنین ورود گرد و غبار به دستگاه است. به توصیه دپارتمان فنی گروه تجهیزات پزشکی رئوف، بردهای دستگاه را به‌صورت دوره‌ای با استفاده از اسپری مخصوص، تمیز کنید. در صورتی که ایراد از سوختن خازن‌ها باشد باید خازن‌های سوخته شناسایی و تعویض شوند. برای تعویض نشانگر سوخته نیز باید محافظ لامپ باز شود و لامپ جدید بر روی دستگاه نصب شود. در بستن لامپ جدید لازم است نهایت دقت را داشت و از دستکش پارچه‌ای یا دستمال استفاده کرد تا مانع از چسبیدن چربی‌ و آلودگی‌ دست به لامپ شد چون آلودگی، نور نشانگر را کاهش می‌دهد.

تعمیرات دستگاه رادیولوژی شامل تعمیر تایمر، قطعات الکترونیکی، ترمیم رنگ بدنه و شکستگی بدنه‌های ABS، سازوکار اجرایی ستون و بازو است. باید به خاطر داشت که نگهداری و مراقبت از دستگاه همیشه موجب افزایش طول عمر دستگاه می‌شود.

دستگاه های رادیولوژی خوب چه ویژگی‌هایی دارند؟

• ماژولار بودن دستگاه: دستگاه رادیولوژی باید قابلیت و تنظیمات مختلفی را با توجه به فضایی که در آن استفاده می‌شود داشته باشد. این ویژگی در کیفیت نتایج تشخیصی، نقش مهمی را ایفا می‌کند.
• کنترل پنل متمرکز: کنترل پنل دستگاه باید توانایی تنظیم تمام ماژول‌ها و قطعات متحرک خود را به طور کامل و یکجا داشته باشد.
• نیاز به فضای کم: طراحی فیزیکی قطعات دستگاه هر چه هوشمندانه‌تر و نیازمند فضای کمتری باشد، قابلیت انطباق آن در محیط‌هایی با فضای محدود بیشتر می‌شود.
• تنظیمات خودکار: این تنظیمات موجب هماهنگی کامل دتکتور و حرکت تیوب پرتو ایکس می‌شود. انجام خودکار این عملکرد بهترین کیفیت تصویر را در محل‌هایی مثل حاشیه‌ها و برآمدگی‌ها یا فرورفتگی‌ها دارد. به این ترتیب، فاصله کانونی به شکل خودکار تنظیم می‌شود تا تصویری با کیفیت بالا به دست آید.
• قابلیت تصویربرداری در زمان کوتاه و با سرعت بالا: سرعت بالا در تصویربرداری به معنای کوتاهی زمان قرارگیری در معرض اشعه ایکس و خطر کمتر است.

برندهای خارجی موجود در ایران

در حال حاضر دستگاه‌های رادیولوژی که در بازار تجهیزات پزشکی ایران عرضه می‌شوند معمولاً محصولاتی از برندهای مطرح و پیشرو در دنیا هستند و عبارتند از SONY، Siemens، Hologic، Planmeca، SIMAD، DRGEM، Philips، Vatech، Genoray، GE Healthcare، Acteon، Barco، DMS Imaging، GMM، IMS Giatto، Intermedical، Shimadzo و Technix. چند تولیدکننده محدود داخلی نیز به دانش و مهارت کافی در ساخت دستگاه رادیولوژی رسیده و اقدام به تولید آن کرده‌اند که گروه تجهیزات پزشکی رئوف شفا یکی از آنهاست.